04 apr

Mihael Hajnrih, ”Je ne suis pas marxiste”

„Je ne suis pas marxiste“

Mihael Hajnrih

Marks nije bio u potrazi za „Marksizmom“ kao određenom identitetsko-definišućom „istinom“. Zapravo je više bio zainteresovan za kritički posao dovođenja u pitanje onoga što je izvesno.

Ko god poseti grob Karla Marksa na Highgate Cemetery u Londonu, susrešće se sa gigantskim pijedestalom na kojem je nasađena gigantska Marksova bista. Zahteva da se pogleda gore u njega. Odmah ispod biste, zlatnim slovima je ispisano „Radnici svih zemalja, ujedinite se“, a malo niže, takođe zlatnim slovima, piše „Karl Marks“. Ispod toga, unutar pijedestala, stoji obični mali nadgrobni spomenik sa imenima, ispisanim bez pompe i zlata, onih koji su tu sahranjeni: osim Karla Marksa, tu je njegova žena Dženi, njegov unuk Hari Longe (Harry Longuet) i njegove ćerke Eleonora i Helen Dimut (Eleanor i Helene Demuth), koje su decenijama vodile Marksovo domaćinstvo.

Taj obični nadgrobni spomenik je sam Marks izabrao nakon smrti njegove žene. Hvalisavost (showing off) nikada nije bila njegova stvar. Eksplicitno je tražio tihu sahranu ograničenu na mali krug. Prisustvovalo joj je samo jedanaest ljudi. Fridrihu Engelsu je pošlo za rukom da osujeti planove nemačke Socijaldemokratske partije da podigne Marksu spomenik na groblju. Pisao je Avgustu Bebelu (August Bebel)[1] da je porodica bila protiv takvog spomenika jer bi jednostavni nadgrobni spomenik „bio oskrnavljen u njihovim očima ukoliko bi bio zamenjen [velikim] spomenikom“. (MECW 47, str. 17)

Skoro sedamdeset godina kasnije više nije ostao niko ko bi mogao zaštititi Marksov grob. Sadašnji spomenik je naručila Komunistička Partija Velike Britanije i otkriven je 1956. godine. Samo su propisi groblja sprečili da bude još veći. Marksisti su se oglušili o Marksa.

„Je ne suis pas marxiste“, rekao je Marks, vrlo iziritiran, svom zetu Polu Lafargeu, kada ga je ovaj izvestio o delovanju francuskih „marksista“. Engels je ovu njegovu izjavu ponavljao u više navrata, uključujući i u svojim pismima novinama, u cilju da dođe do javnosti. Marksova distanca naspram marksista je takođe izražena i u drugim komentarima. Dok je tokom 1882. boravio u Francuskoj, pisao je Engelsu da su „i ‘marksisti’ i ‘anti-marksisti’ (…) na svom važnom socijalističkom kongresu u Roanu i Sent Etjenu dali sve od sebe da upropaste moj boravak u Francuskoj“. (MECW 46, str. 339)

18 mar

Hajnc-Diter Kitstajner, “LOGIČKO” i “ISTORIJSKO”

“LOGIČKO” i “ISTORIJSKO”.

O RAZLIKAMA MARKSOVOG I ENGELSOVOG SISTEMA NAUKE (ENGELSOVA RECENZIJA “PRILOGA KRITICI POLITIČKE EKONOMIJE IZ 1859. g)

Hajnc-Diter Kitstajner

U broju 4/74 IWK[1] pojavio se tekst u kojem se kritikuju kategorije marksističko-lenjinističke metodologije istorije. U njemu se zastupa teza da “objektivnost” i “partijsko delanje” ne mogu igrati zajedničku ulogu u konstituisanju istorijske nauke u Istočnoj Nemačkoj, već da svaka forma “partijskog delanja” onemogućava spoznaju društvenog totaliteta i time opstruira objektivnu rekonstrukciju istorije. Kako bi se razumela geneza ovakvog shvatanja istorije bilo je neophodno problematizovati pojam zakona koji prividno garantuje “objektivnost” putem istraživanja tradicije koja, uključujući Lenjina, svoje korene ima u Engelsu i koja se razlikuje od Marksovog shvatanja istorijske zakonitosti.[2] Hanc Šlajer (koji inače u potpunosti zastupa poziciju da je u istorijskoj nauci moguća objektivnost) je u jednoj brošuri cenzurisao isticanje ove razlike diktumom: ne smeju se postulirati “divergence između marksističke i markstističko-lenjinističke teorije, između Marksa i Engelsa”.[3] Razlozi za ovu zabranu su politički, kako se to može videti u antologiji povodom Engelsovog 150. rođendana: “Ona [kritika Engelsa] je u suštini kritika Lenjina i lenjinizma. Kada se kaže Engels misli se Lenjin. Kritika marksizma uopšte i falsifikacija Engelsa su politički i ideološki gledano napad na teoriju i praksu lenjinizma.”[4] Vidi se da su neka Engelsova shvatanja imala kritički uticaj na samorazumevanje realno postojećeg socijalizma, jer samo tako se može objasniti zašto je problematizacija odnosa Marksa i Engelsa tabu tema. Mi u ovom tekstu želimo da pratimo put istraživanja za koji se nadamo da će na kraju pružiti uvid u ovaj odnos između filologije, filozofije, istorije, ekonomije i politike.

19 jul

Mislav Žitko_Novac i kredit u marksističkoj teoriji

Globalna ekonomska kriza otvorila je prostor različitim heterodoksnim ekonomskim teorijama koje su se u prethodnom razdoblju zadržavale na marginama akademskog i intelektualnog polja. Izražena nesposobnost dominantne neoklasične ekonomike da objasni ključne momente kapitalističke dinamike ili predvidi učinke pojedinih procesa i politika postala je predmet kritike čak i kod „umjerenih“ komentatora i analitičara. Marksistička teorija dobila je u tom smislu novu priliku da, u produktivnom dijalogu s drugim heterodoksnim usmjerenjima, predstavi okvir koji će na jasniji i točniji način zahvatiti međuigru različitih tržišta, ali i pripadajuće društvene odnose, te tako omogućiti izgradnju modela i formulaciju ekonomskoih i drugih politika u funkciji istovremene zaštite najranjivih društvenih skupina i ostvarivanja političke emancipacije eksploatiranih društvenih klasa.

Međutim, prije formulacije političke alternative potrebno je pažljivo odrediti središnje teorijske koncepte i suočiti se sa nedoumicama koje su tokom proteklih desetljeća morile heterodoksnu teorijsku proizvodnju. U onome što slijedi razmotriti ćemo nekoliko žarišnih točaka marksističke teorije novca i kredita. S obzirom na središnje mjesto koje novac ima u marksističkoj analizi nije pretjerano reći da primjerena analiza fenomena novca predstavlja uvjet razumijevanja društvenih odnosa u suvremenim kapitalističkim društvima. Središnja uloga novca u marksističkoj teoriji može se iskazati već na razini imenovanja, odnosno klasifikacije. U opreci spram neoklasične ekonomske teorije koja pripada tradiciji „realne analize“, marksistička je teorija dio „monetarne analize“, što će reći da je Marx gradio monetarnu teoriju proizvodnje, to jest da je kapitalistički način proizvodnje iz marksističkog očišta pojavljuje kao oblik proizvodnje kojemu je monetarna dimenzija fundamentalna. Riječ je o ključnom obilježju marksističke teorije pomoću kojega je moguće povući crtu razgraničenja prema neoklasičnoj teoriji s jedne, ali i Ricardovoj radnoj teoriji vrijednosti, s druge strane. Jednako tako, činjenica da novac ulazi u marksističku analizu na primarnoj razini predstavlja osnovu za odbacivanje takozvanog modela baze i nadgradnje. Taj je model dugo vremena u akademskim raspravama služio kao „argument“ za odbacivanje marksističke teorije zbog navodnog ekonomskog determinizma. No, samo čitanje prvih glava Kapitala u kojima Marx uvodi novac razmatrajući njegove funkcije unutar analize jednostavnog proizvodnog procesa pokazuje mjeru do koje je model baze i nadgradnje posve neusklađen s Marxovom radnom teorijom vrijednosti. Doista, novac se pojavljuje kao forma vrijednosti sa svim „ideološkim“ obilježjima koja se obično klasificiraju kao elementi nadgradnje u spomenutom modelu. Drugim riječima, analiza vrijednosti robe koja se u uvodnim raspravama u Kapitalu završava uspostavljanjem novca kao forme vrijednosti posve je isprepletena s analizom tajne fetišizma robe, stoga je u Marxovoj analizi nemoguće razlučiti gdje ekonomski odnosi završavaju, a gdje ideološki učinici počinju. Štoviše, u Marxovoj analizi takav je postupak teorijski kontraproduktivan u mjeri u kojoj onemogućuje istovremeno sagledavanje novca i vrijednosti, ideologije i ekonomije, fetišizma i razmjene u sustavu kapitalističke robne proizvodnje. Prema tome, opreka baze i nadgradnje nije marksističkoj analizi oslonjenoj na kategorije i argumentaciju postavljenu u Kapitalu ništa manje strana od opreke realne i financijske domene. Umjesto grube podjele na proizvodnju i financijske poslove marksistička teorija nudi analizu prozivodnje, novca i kreditnog sustava s naglaskom na njihovim međusobnim uslovljenostima i proturječjima.

18 jul

Alpar Lošonc_Kako je Marksa sustiglo vreme?

Kada se ne bismo pribojavali da ćemo rizikovati sve moguće nesporazume verovatno bismo progovorili jezikom Badjua: pitanje marksizma se postavlja iznova u svetlu vernosti prema Marksu. To naravno nije samorazumljiva tvrdnja: kada se vernost uračunava kao organon mišljenja odmah nastaju sumnje. Zato valja naznačiti da se vernost ne poistovećuje sa slepom lojalnošću koja pada na kolena. Naprotiv, vernost Marksu se itekako može dokazati i praktikovanjem „nelojalnosti“ prema njemu.

Ako sam već našao za shodno da pomenem Badjua, onda neka bude jasno: vernost koja je kod njega konstitutivni aspekt dijalektike ni u kom smislu nije zaslepljena lojalnost, koliko subjektivna figura u odnosu na „politiku istine“. Biti veran znači biti odan u odnosu na događaj, to znači upustiti se u procesualnost otkrivanja istine za koju on nedvosmisleno tvrdi da nije zasijanje neke suštine, nije definitivna „odgonetnutost“ koja se može zgrabiti „sudom“. Ionako Badju uglavnom pominje „vernost“ u kontekstu kineske revolucije i 1968. godine: njemu je najbitnije da izgradi branu u odnosu na melanholiju koja parališe i koja nas, kako kaže na jednom mestu, odbacuje daleko od „politike istine“.[i] Vernost je to u odnosu na konsekvence koje se stvaraju retroaktivno i u singularnim situacijama. U svakom slučaju „marksizam“ ne bi mogao da bude ništa drugo do ovaj pomenuti proces, vernost koja iskazuje sebe posredstvom razabiranja konsekvenci Marksovog stava u odnosu na dinamizirani kapitalistički svet. Govorimo o vernosti kao o procesu koji, kao kod Badjua, stvara „novu sadašnjost“: to je zapravo „marksizam“ koji imamo u vidu. Verovatno na nešto slično misli i Volfgang Fric Haug kada zarad istorizovanja protestuje protiv zarđalog i ideološki opterećenog termina „marksizam“ i predlaže neutralniji pojam „marksistička misao“ (marxistisches Denken).[ii]

Zaista, „marksizam“ može da bude samo pokretni ne-pojam, iskonski razasut, i bez centra: pogledajmo samo ogromne razlike koje postoje između onih koje smo skloni razvrstavati u sklopovima „marksizma“: Blohov „kategorički optativ“ i njegova figura uspravnog hoda čoveka se ne može zamisliti bez eshatoloških anticipacija i usksrnuća prirode, Adorno izoštrava Hegela preko negativne dijalektike i na kraju stiže do rezigniranog stava gde jedino refleksija razvijena na fenomenu umetnosti održava mesto kritike postojećeg sveta, Altiser želi cezuru kod Marksa između ideologije i nauke uz nadovezivanje na kategorije nadodređenosti i strukturalne uzročnosti, Lukač hegelovski tematizuje totalitet da bi izveo identičnost subjekta/objekta u istoriji, Dejvidu Harviju je stalo do toga da analizira prostorne efekte geografskog prisvajanja sveta od strane kapitala, etc. Gde je ovde ta zajednička nit koja bi nam omogućila krojenje neke čvrste, stabilizovane doktrine? Nije li to jedna snažna različitost koja uopšte nije slučajna?

07 jul

Ivan Radenković_Strukturalizam i marksizam

Uvod

Odnos između strukturalizma i marksizma bi se mogao razumeti kao istorijski nesporazum čiji se učinci osećaju i danas. U mnogo čemu je ovaj nesporazum učvrstio pozicije onih koji su u njemu učestvovali i konsolidovao njihove teorijsko-političke argumente. Ipak, neverovatan je obim različitih i često dijametralno suprotnih karakterizacija toga šta je strukturalizam, koje su njegove zajedničke pretpostavke, kakav je njegov praktični značaj, kako od strane samih strukturalista tako i od marksista. Bez obzira na napetosti između strukturalista i marksista, evidentno je da je artikulisano nešto poput strukturalističkog marksizma u radovima Althussera, Balibara ili Poulantzasa. Na strukturalizam se često gledalo kao na francusko-buržoasku avanturu lišavajući ga svakog marksističkog sadržaja, ili se na pitanje strukture gledalo kao na autonomno lingvističku metodu neprimerenu kada je u pitanju marksistička problematika. Strukturalisti su pak mislili da je marksizam (nauka istorijskog i dijalektičkog materijalizma) jedino moguće naučno tematizovati sa aspekta strukture van koje bi priznavanje ‘sigurnog’ naučnog domena bilo besmisleno, s obzirom da struktura u datom društvenom momentu znači skup svih društvenih praksi. Dakle, bilo je potrebno da se domen marksističke problematike radikalno reinterpretira i da se kroz stukturalnu obradu očisti od primata dijalektike kao osnovnog metoda, humanizma ortodoksnog i partijskog marksizma, fetišizma i reifikacije, tj. da se kroz potpunu rekonceptualizaciju preoblikuje u strukturalni totalitet. Za takav poduhvat Marxovo delo nije bilo dostatno te ga je, u slučaju Althussera, trebalo konceptualno dopuniti Spinozom i Freudom. Međutim, Marx nije bio dovoljan ni misliocima poput Adorna i Horkheimera, koji su prizivali Schellinga; Gramsciju kao političaru je kao marsistička osnova služio Machiavelli, Colletiju Rousseau, dok su Lukacsu to bili Hegel i Nietzsche. Uslov za istorijsko situiranje strukturalizma kao istraživačkog programa unutar zapadne tradicije pretpostavlja činjenicu da je strukturalna problematika u mainstream obliku uglavnom zaobilazila marksističke teme i pojmove, ili ako ih je eksplicitno uzimala u razmatranje to je bio deo kritičkog limitiranja njegovog kategorijalnog aparata, ili vrlo selektivno u smislu redukcije sadržaja. Problematikom strukture bavili su se kako marksistički tako i građanski teoretičari. U tom smislu strukturalizam implicira vrlo heterogene modalitete mišljenja okupljene oko razrade problema strukture u domenu jezika, filozofije, društva, ekonomije, politike. Neokantijanizam, spinozizam, bergsonizam, fenomenologija, marksizam, pozitivizam, samo su neki pravci unutar kojih je promišljanje strukturalne problematike rezultiralo ‘uvlačenjem’ u specifičan polemički prostor, u sâmo jezgro strukturalizma. Strukturalizam stoga nije ime neke škole, nego secište specifičnih promišljanja koja daju prednost strukturi nad problematikama istorije, suštine, svesti ili fenomena. Radikalnost ovog mišljenja uperena je protiv tradicionalnog pozitivizma humanističkih nauka, njenog metodskog objektivizma, kao i protiv idealističke i apriorističke filozofije.

09 maj

Mihael Hajnrih_Teorijska istorija Marksove kritike ekonomije

1. Marks i marksizam

„Ljudi prave vlastitu istoriju, ali je ne prave po svojoj volji, ne pod okolnostima koje su sami izabrali, nego pod okolnostima koje su neposredno zatekli, koje su date i nasleđene. Tradicija svih mrtvih generacija pritiska kao mora mozak živih“ (MEW[1] 8: 115).

Ove često citirane rečenice iz 18. Brimera se mogu primeniti i na svaki pristup Marksovim delima. Iako je u pitanju „naš“ pristup, mi ovim delima pristupamo u određenoj istorijskoj situaciji, u kontekstu određenih političkih iskustava i teorijskih debata, koje vode do specifičnih pitanja i diskusija, koje su pre par godina imale potpuno drugačiji smisao i koje će par godina kasnije opet imati drugi smisao. Uspon socijal-demokratskih radničkih pokreta pre Prvog svetskog rata, njegova podela na komunističko i socijal-demokratsko krilo nakon Prvog svetskog rata, iskustvo fašizma i staljinizma, koje su nakon Drugog svetskog rata pratili Hladni rat, Revolucija u Maju ’68, raspad Sovjetskog Saveza, procesi globalizacije devedesetih godina kao i prateći porast globalnih protestnih pokreta, sačinjavaju potpuno različite političko-društvene odnose u kojima su se vodile diskusije o Marksovim delima. Uvek su se različiti problemi smatrali najbitnijim, sasvim različite izvesnosti su bile dovođene u pitanje i dolazilo se do različitih zaključaka.[2]

Ali nisu se menjali samo istorijski konteksti u kojima su se čitala Marskova dela, već su se tokom 20. veka više puta menjala i sàma dela na kojima su se zasnivale diskusije. Dok su početkom 20. veka tri toma Kapitala važila za najbitnija dela, koja su bacala u senku sve drugo što je Marks napisao, početkom tridesetih godina prošlog veka ova situacija je počela da se menja. Sa prvim izdanjem Ekonomsko-filozofskih rukopisa, napisanih 1844. godine i Nemačke ideologije iz 1845. godine u ''Sabranim delima Marksa i Engelsa''[3] mladi, „filozofski“ Marks je jasno stupio u prvi plan nasuprot njegovoj vladajućoj ekonomskoj recepciji. 1939-41. godine se zatim po prvi put u Sovjetskom Savezu pojavio Grundrisse, čija se recepcija uspostavila tek tokom 60-ih godina 20. veka. Grundrisse je pojasnio veliki broj metodskih pitanja, kao i širih društveno i istorijsko-teorijskih odnosa, koji su bili pozadina za Marksov Kapital. Ali Marksovi tekstovi su konačno u potpunosti izdati tek od sredine 1970-ih godina u novom MEGA izdanju.[4] Ovde su po prvi put izdati tekstovi koji se bave kritikom ekonomije, kao npr. celokupni ekonomski rukopisi iz 1861-63., od kojih su ranije objavljene samo Teorije o višku vrednosti, kao i Marksovi originalni rukopisi za drugi i treći tom Kapitala. Uz to su već poznati tekstovi izdati (skoro) bez recenzentskih izmena, što nije stvar samo filološke slobode: ranija izdanja, kao npr. izdanja Ekonomsko-filozofskih rukopisa ili Nemačke ideologije su bila objavljena sa namerom da se iz fragmenata izgradi jedno celovito delo u „duhu autora“[5], što nije sprečilo da interpretativni kalupi koji su karakteristični za sàm oblik izdanja ostave svoj trag.[6]